|
فصل 4 باب افتعال
مانند کسب اکتسب يکتسب اکتساب باب افتعال داراي هفت قاعده خصوصي است
1 - هر گاه فاء الفعل اين باب صاد يا ضاد يا طاء يا ظاء باشد تاء باب به طاء تبديل ميگردد مانند صبر اصطبر ضرب اضطرب طرد اطرد ظلم اظطلم در مورد اخير اظلم و اطلم نيز طبق قاعده ادغام جايز است.
2 -هر گاه فاء الفعل دال يا ذال يا زاء باشد تاء باب به دال تبديل ميشود مانند درک ادرک ذکر اذدکر زجر ازدجر در دو مورد اخير نيز ادغام جايز است يعني ميتوان گفت اذکر و ادکر و ازجر ادجر استعمال نشده است.
3 -هر گاه فاء الفعل حرف عله باشد به تاء تبديل شده سپس در تاء باب
ادغام ميشود مانند وحد اتحد يسر اتسر در مورد اخير ايتسر نيز جائز است.
4 -قاعده تخفيف همزه غالبا در مهموز الفاء اين باب جاري نميشود مانند ائتمن ائتم و...
بخلاف اخذ ائتخذ ايتخذ اتخذ.
5 -چنانچه فاء الفعل ثاء باشد تاء باب به ثاء تبديل سپس قاعده ادغام جاري ميشود مانند ثار اثار انتقام خون کشته را گرفت.
6 -هر گاه عين الفعل اين باب يکي از 12 حرف ت ث ج د ذ ز س ش ص ض ط ظ باشد جائز است تاء باب را از جنس عين الفعل نموده و در آن ادغام نماييم سپس فاء الفعل را مفتوح يا مکسور کنيم مفتوح بنا بر قاعده ادغام و مکسور بنا بر قاعده التقاء ساکنين و چون از همزه باب مستغني ميشويم آنرا بياندازيم مانند اختصم اخصصم اخصم بفتح خاء و کسر آن خصم بفتح خاء و کسر آن يهتدي يهدي.
7 -در اجوف باب افتعال اگر به معني مشارکت باشد قاعده هشتم اعلال جاري نميشود مانند ازدوج علي و فاطمه و اعتونا بخلاف اعتاد و اختار و امثال آن .
صرف بعضي از قسمتهاي آن چنين است مضاعف امتد يمتد امتداد ليمتدد ليمتد ليمتد...
امتدد امتد امتد...
اجوف اعتاد يعتاد اعتياد ليعتد اعتد
ناقص ارتضي يرتضي ارتضاء ليرتض ارتض .
معاني باب افتعال اين باب به شش معني ميآيد:
1 - مطاوعه يعني اثر پذيري مانند جمعت الناس فاجتمعوا مردم را جمع کردم پس جمع شدند البته چنانکه از مثال معلوم است فاعل اين باب در اين معني مفعول ثلاثي مجرد است مطاوعه معني غالبي اين باب ميباشد.
2 -مشارکت مانند اختصم زيد و بکر زيد و بکر با هم دشمني کردند.
3 -اتخاذ يعني فراهم آوردن و تهيه کردن مبدا فعل مانند احتطب زيد و اختبز و اشتوي زيد هيزم تهيه کرد و نان پخت و کباب درست کرد.
4 -طلب يعني خواستن مبدا فعل از مفعول مانند اکتد زيد بکرا زيد از بکر خواست که کوشش کند.
5 -کوشش مانند اکتسبت المال با کوشش مال بدست آوردم.
6 -معناي ثلاثي مجرد مانند جذبت يا اجتذبت رداء زيد عباي زيد را کشيدم.
*******************
پرسش و تمرين
1 - افعال زير را به باب افتعال ببريد کسب حوي وسع غاب عاد رضي وقي درء زوج ذلق مد عد زحم صک ضجع صاد صفا طلب ظار ذخر دعا افک الف اکل اوي الي ام وهم وصل.
2 -در افعال زير کداميک از معاني باب افتعال منظور است اجتمع القوم مردم جمع شدند اختصم الجند لشکر با هم نزاع کردند اکتحلت الفتاه دختر سرمه کشيد اصطاد زيد زيد شکار کرد اقتسم تقسيم شد اقتدي طلب قرب کرد اجتور الاخوان برادرها کنار هم جمع شدند احتاط احتياط نمود اکتري درخواست کرايه کرد و اصطنعتک لنفسي41 طهفلا اقتحم العقبه11 بلدان تنتهوا فهو خير لکم19 انفالان يتخذونک الا هزوا36 انبياء.
|