از آن مثال ها دانسته شد كه هر صيغه اي اصل و ماده دارد و حروفي بر آن اصل زياد شده است ، اصل و ماده هر صيغه اي را حروف اصلي نامند و آنچه زياد شده حروف زياده گويند و ميزان در شناساندن حروف اصلي از حروف زياده را ف-ع-ل قرار داده اند.
پس هر صيغه اي را بخواهند حروف اصلي آن را بشناسند و از حرو ف زياده ممتاز نمايند به جاي حروف اصلي ف-ع-ل آورند وحروف زياده را اگر باشد بصورت خود گذارند و اين عمل را موازنه : سنجش نامند. و گويند : فلان صيغه بر اين وزن است ، چنانچه در اين مثال ها و صيغه ها گفته مي شود.
1-نصر بر وزن فعل ينصر بر وزن يفعل لينصر بر وزن ليفعل
2-نصرا بر وزن فعلا ينصران بر وزن يفعلان لينصرا بر وزن ليفعلا
3-نصروا بر وزن فعلوا ينصرون بر وزن يفعلون لينصروا بر وزن ليفعلوا
4-نصرت بر وزن فعلت تنصر بر وزن تفعل لتنصر بر وزن لتفعل
5-نصرتا بر وزن فعلتا تنصران بر وزن تفعلان لتنصرا بر وزن لتفعلا
6-نصرن بر وزن فعلن ينصرن بر وزن يفعلن لينصرن بر وزن ليفعلن
7-نصرتَ بر وزن فعلت تنصر بر وزن تفعل اُنصُر بر وزن افعل
8-نصرتما بر وزن فعلتما تنصران بر وزن تفعلان انصرا بر وزن افعلا
9-نصرتم بر وزن فعلتم تنصرون بر وزن تفعلون انصروا بر وزن افعلوا
10-نصرتِ بر وزن فعلت تنصرين بر وزن تفعلين انصري بر وزن افعلي
11-نصرتما بر وزن فعلتما تنصران بر وزن تفعلان انصرا بر وزن افعلا
12-نصرتن بر وزن فعلتن تنصرن بر وزن تفعلن انصرن بر وزن افعلن
13-نصرتُ بر وزن فعلت انصر بر وزن افعل لانصر بر وزن لافعل
14-نصرنا بر وزن فعلنا ننصر بر وزن نفعل لننصر بر وزن لنفعل
در عمل موازنه كلمه مورد سنجش را موزون و كلمه اي را كه فاء و عين و لام دارد ميزان نامند، و حرف اصلي اول را فاء الفعل و حرف اصلي دوم را عين الفعل و حرف اصلي سوم را لام الفعل خوانند و اگر رباعي يعني ، حروف اصليش چهار حرف باشد ، حرف چهارم را لام الفعل دوم گويند و اگر خماسي ، يعني حروف اصليش پنج حرف باشد ، حرف پنجم را لام الفعل سوم گويند ، چنانچه در آن مثال ها مي گوييم : ضاد فاء الفعل ،راء عين الفعل ، باء لام الفعل و در اين مثالها مي گوييم نون فاء الفعل ، صاد عين الفعل، راء لام الفعل ، و در رباعي مانند دحرج : غلطانيد مي گوييم : دال فاء الفعل ، حاء عين الفعل ، راء لام الفعل اول ، جيم لام الفعل دوم ، و در خماسي مانند سفرجل:به مي گوييم : سين فاء الفعل ، فاء عين الفعل ، راء لام الفعل اول ، جيم لام الفعل دوم ، لام لام الفعل سوم .
و فعل در كلام عرب ثلاثي و رباعي است، و هر يك مجرد و مزيد فيه دارد چنانچه گفته شد و غير از ثلاثي و رباعي در فعل نيست ، ولي در اسم خماسي نيز هست چنانچه در مبحث اسماء بيان خواهد شد، از اين جهت مثال خماسي را از اسم آورديم و عمل موازنه در اسم و فعل انجام مي شود ، ولي در حرف انجام نمي شود .
و جهت آنكه براي موازنه در مقابل حروف اصلي فاء و عين و لام انتخاب شده آن است كه مركب از اين سه حرف به اين ترتيب كه فعل باشد اسمي است كه شامل هر فعلي است .
و حروف زياده اين ده حرف است س-ء-ل-ت-م-و-ن-ي-ه-ا- و مجموع مركب آنها مي شود «سألتمونيها» يعني در هر اسمي و فعلي اگر حروف زياده باشد غير از اينها نيست ولي ممكن است اينها حروف اصلي كلمه باشد.
و در اين موازنه كه در اصطلاح موازنه صرفي گفته مي شود بايد عدد حروف موزون با ميزان يكي باشد و حروف اصلي در موزون مقابل فاء و عين و لام در ميزان باشد و حروف زياده هر چه در موزون هست به همان ترتيب در ميزان آورده شود و هر حرفي در موزون هر چه از حركت و سكون دارد همان در ميزان گذارده شود و موازنه در اصطلاح فن شعر كه از علوم عربيه است غير از اين موازنه است .
بر اين چند مثال تمرين شود :
جعفر بر وزن فعلل
ضرب بر وزن فعل
ضارب بر وزن فاعل
عليم بر وزن فعيل
نصرتم بر وزن فعلتم
قُفل بر وزن فعل
زُنبور بر وزن فعلول
عبّاس بر وزن فعال
حُسَين بر وزن فعيل
صابون بر وزن فاعول
اكبر بر وزن افعل
مفتاح بر وزن مفعال